Ο Ουράνιος Ανθρωπος θεωρείται ως το πραγματικό κέντρο της ύπαρξης κάθε ανθρώπινου πλάσματος, τον συναντάμε στην περιγραφή του Γιουνγκ για την ψυχή. Η εναρμόνιση του συνειδητού με το εσωτερικό του κέντρο γεννιέται από ένα τραύμα...
Εαυτός: η πορεία προς την εξατομίκευση προς τον Ουράνιο Εαυτό
«Τι είναι ο άνθρωπος; Είναι απλώς δέρμα, σάρκα, οστά και φλέβες; Όχι! Αυτό που συνιστά τον αληθινό άνθρωπο είναι η ψυχή και εκείνα που αποκαλούνται δέρμα και σάρκα, οστά και φλέβες είναι απλά ένα πέπλο, ένα εξωτερικό κάλυμμα και όχι καθεαυτός ο Ανθρωπος. Η αποκάλυψη του ανθρώπου σημαίνει την απέκδυση του απο όλα αυτά τα ενδύματα. Ωστόσο, τα οστά, οι τένοντες και τα διάφορα συστατικά του σώματος σχηματίστηκαν σύμφωνα με τα μυστικά της θεϊκής σοφίας και σύμφωνα με την ουράνια εικόνα. Το δέρμα απεικονίζει τους ουρανούς που είναι άπειροι σε έκταση και καλύπτουν ως ένδυμα όλα τα πράγματα. Τα οστά και οι φλέβες συμβολίζουν τον θεϊκό φορεα, τις εσωτερικές δυνάμεις του ανθρώπου. Όμως αυτά δεν είναι παρά τα εξωτερικά ενδύματα,επειδή στα εσωτερικά μέρη υπάρχει το μυστήριο του Ουράνιου Ανθρώπου», (Σεφέρ χα Ζοχάρ)
Στα λόγια αυτά, σύμφωνα με τα οποία ο Ουράνιος Ανθρωπος θεωρείται ως το πραγματικό κέντρο της ύπαρξης κάθε ανθρώπινου πλάσματος, συναντάμε την περιγραφή του Γιουνγκ για την ψυχή. Σύμφωνα με τον Κ. Γκ. Γιουνγκ η ψυχή μπορεί να συγκριθεί με μια σφαίρα. Η σφαίρα αυτή διαθέτει μια μικρή φωτεινή ζώνη που αντιπροσωπεύει τη συνειδητή γνώση και στο κέντρο της βρίσκεται το Εγώ. Ο άνθρωπος έχει συνειδητή γνώση μόνον όσων βρίσκονται στην περιοχή αυτή. Χρησιμοποιώντας ένα παράδειγμα μπορούμε να συγκρίνουμε τη συνειδητή αυτή γνώση σαν ένα μικρό νησάκι στη μέση ενός απέραντου ωκεανού.
Όλα όσα συνιστούν αυτό που εμείς εκλαμβάνουμε ως εγώ, δεν είναι παρα ένα πολύ μικρό τμήμα της ψυχής. Το πραγματικό ρυθμιστικό κέντρο της ύπαρξης σύμφωνα με τον Γιουνγκ αποτελεί αυτό που ονόμασε Εαυτό, δηλαδή ο πυρήνας και συγχρόνως η ολότητα της σφαίρας που εμείς αποτελούμε. Μια τέτοια σκέψη είναι αντίθετη στην λογική, καθώς δεν έχουμε συνηθίσει να δεχόμαστε ως πραγματικά δεδομένα όσα βρίσκονται πέρα απο την αντίληψη του νου και στη συγκεκριμένη περίπτωση η εναντίωση είναι ακομα πιο μεγαλύτερη, καθώς μιλάμε για την ίδια την ανθρώπινη ύπαρξη και την επανοριοθέτηση αυτών που με κόπο έχουμε καθορίσει ως Εγώ.
Τον Εαυτό μπορούμε να τον θεωρήσουμε ως οργανωτικό κέντρο απ’ όπου προέρχεται κάθε ρυθμιστική ενέργεια του ψυχικού μας συστήματος, καθώς και ως οργανωτή και πηγή των ονειρικών εικόνων. Οι εικόνες αυτές στο σύνολο τους μοιάζουν να υπακούν σε μια διάταξη, σε ένα σχέδιο το οποίο ολοκληρώνεται με το τέλος της ζωής του ανθρώπου. Η κρυφή και κατευθυντήρια τάση της πορείας της ονειρικής μας ζωής που προέρχεται απ’ τον Εαυτό είναι σα να γεννά μια διαδικασία αργής ψυχικής ανάπτυξης, σχεδόν αόρατη, την πορεία προς την εξατομίκευση.
Η διαδικασία της εξατομίκευσης είναι η ίδια η επίγνωση της ύπαρξης του Εαυτού, η σταδιακή σύνδεση μαζί του και η υπακοή στις υποδείξεις του, οι οποίες γίνονται αντιληπτές μέσα από τα όνειρα. Η υπακοή αυτή σημαίνει ότι το Εγώ στην καθημερινή του ζωή γίνεται εργαλείο του Εαυτού και επιλέγει και δρα με βάση τις επιθυμίες Του. Οι επιθυμίες αυτές είναι πολύ συγκεκριμένες, καθώς για τον Γιουνγκ ο Εαυτός έχει να εκπληρώσει ένα σκοπό όσο το άτομο είναι «εν ζωή». Η ψυχική ανάπτυξη που προκύπτει από τη σύνδεση με τον Εαυτό και η σταδιακή επίγνωση και πραγμάτωση του συγκεκριμένου Σκοπού του, συνιστούν την πορεία προς την εξατομίκευση. Η πορεία αυτή για τον Γιουνγκ έχει κάποια στάδια, απ’ τα οποια το άτομο είναι υποχρεωμένο να περάσει.
Φαίνεται οτι η εναρμόνιση του συνειδητού με το εσωτερικό του κέντρο γεννιέται κατα κανόνα από ένα τραύμα που δέχεται η προσωπικότητα κι απ’ τον πόνο που το συνοδεύει. Ο πόνος αυτός είναι ένα είδος καλέσματος στο οποίο το Εγώ αμύνεται και προβάλλει την αιτία της στέρησης και του πόνου σε κάποιο εξωτερικό αντικείμενο. Κάτι τέτοιο, όμως, είναι αναποτελεσματικό και μέσα από τη συνεχή επανάληψη το άτομο αρχίζει να καταλαβαίνει ότι μόνο μια στάση μπορεί να φέρει αποτέλεσμα. Η στάση αυτή δεν είναι άλλη απ’ τη στροφή προς τα σκοτάδια που το κυκλώνουν, προσπαθώντας να ανακαλύψει τον κρυφό του σκοπό και τη φύση των απαιτήσεών τους. Η απόφαση αυτή είναι σαν μια βουτιά στο κενό ή καλύτερα βουτιά στο ασυνείδητο.
Η πρώτη ανακάλυψη του ατόμου με την είσοδο του στο ασυνείδητο είναι η σκιά. Η σκιά αποτελείται από άγνωστες ή ελάχιστα γνωστές ιδιότητες του Εγώ που είναι κομμάτι απο τις προσωπικές πλευρές της ψυχής και θα μπορούσαν κι αυτές να είναι συνειδητές. Στη σκιά το άτομο ανακαλύπτει πολλές φορές ελαττώματα αλλά και θετικά στοιχεία που δε γνώριζε οτι διαθέτει. Η σκιά περιέχει κατά κανόνα αξίες που είναι απαραίτητες στη συνείδηση αλλά με τέτοια μορφή που είναι δύσκολο στο άτομο να τις ενσωματώσει στην ζωή του.
Η πραγματικότητα αυτή οδηγεί, λοιπόν, σε μια «έντιμη» εξέταση του εαυτού και μια αναδιοργάνωση της ζωής μας. Κάτι τέτοιο βέβαια δε γίνεται πάντα, καθώς απαιτείται μεγάλο θάρρος για την αναγνώριση των πιο σκοτεινών μας κομματιών. Η σκιά στα όνειρα συχνά προσωποποιείται με άτομα ομόφυλα με τον ονειρεύομενο. Στην πορεία προς την εξατομίκευση, όμως, το άτομο συναντά στα όνειρα του άτομα του αντίθετου φύλου. Τα άτομα αυτά είναι η προσωποποίηση του αρσενικού και του θηλύκου στοιχείου, της anima και του animus.
Σύμφωνα με τον Γιουνγκ κάθε άνδρας διαθέτει μέσα του το θηλυκό στοιχείο (anima) και κάθε γυναίκα το αρσενικό, (animus). O ρόλος της anima και του animus είναι αυτός του οδηγού, του μεσάζοντα ανάμεσα στο Εγώ και τον εσωτερικό κόσμο, τον Εαυτό. Το θηλυκό στοιχείο προσωποποιεί όλες τις θηλυκές ψυχολογικές τάσεις της ψυχής ενός άνδρα, όπως είναι η ευαισθησία προς την άλογη πλευρά, το αίσθημα της φύσης, οι προφητικές διαισθήσεις και οι σχέσεις με το ασυνείδητο.
Ο animus και η anima, όπως και η σκιά, διαθέτουν μια θετική και μια αρνητική ταση
Οι τάσεις αυτές προέρχονται κατα κανόνα απ’ τη σχέση του ατόμου με τον γονέα του αντίθετου φύλου. Για παράδειγμα, αν ο άνδρας έχει το αίσθημα πως η μητέρα του είχε πάνω του αρνητική επίδραση, το θηλυκό πνεύμα θα εκφραστεί μέσα από την ανασφάλεια, τα άγχη, την οξυθυμία και την αβεβαιότητα. Παρόλα αυτά, αν οι τάσεις ξεπεραστούν, τότε η anima μπορεί πραγματικά να δώσει πρόσβαση στο βαθύτερο είναι. Για τον Γιουνγκ με την αποκάλυψη της θετικής λειτουργίας της anima η όλη διαδικασία διέρχεται μέσα από τέσσερα στάδια εξέλιξης.
Το πρώτο αντιπροσωπεύει σχέσεις καθαρά βιολογικές και ενστικτώδεις. Το δεύτερο προσωποποιεί το ρομαντικό και αισθητικό επίπεδο, που ωστόσο χαρακτηρίζεται ακόμη από σεξουαλικά στοιχεια. Το τρίτο αντιπροσωπεύει την αγάπη που φτάνει στο ύψος της πνευματικής αφοσίωσης και το τέταρτο είναι η ιδια η σοφία.
Η αρσενική προσωποποίηση της ψυχής, ο animus, μπορεί επίσης για μια γυναίκα να εκδηλωθεί με αρνητικό τρόπο. Για παράδειγμα, μπορεί να παρουσιαστεί στους μύθους, τα παραμύθια και τα όνειρα ως δαίμονας του θανάτου, κλέφτης ή φονιάς. Η υπερπήδηση των αρνητικών τάσεων κάθε φύσης οδηγεί επίσης τον animus να διέλθει απο τέσσερα στάδια εξέλιξης. Στην αρχή παρουσιάζεται ως προσωποποίηση της απλής φυσικής δύναμης, στη συνέχεια παίρνει το πνεύμα της πρωτοβουλίας και την ικανότητα της οργανωτικής ενέργειας. Στο τρίτο στάδιο ο animus γίνεται ο «λόγος» και συχνά παρουσιάζεται στα όνειρα ως καθηγητής ή ιερέας. Στο τέταρτο στάδιο ο animus ειναι η ενσάρκωση της σκέψης, που όπως και η anima, εδώ γίνεται μεταβιβαστής της εσωτερικής ύπαρξης, του Εαυτού, του Ουράνιου Ανθρώπου.
Αφού, λοιπόν, ο άνθρωπος αγωνιστεί επίμονα με τον animus ή την anima, το ασυνείδητο αλλάζει όψη και παρουσιάζεται με καινούρια, συμβολική μορφή που αντιπροσωπεύει τον Εαυτό, τον πιο βαθύ πυρήνα της ύπαρξης. Στα όνειρα μιας γυναίκας μπορεί να να προσωποποιηθεί από μια ιέρεια ή μάγισσα και στα όνειρα ενος άντρα ως ιεροφάντης ή γερο σοφός. Σ’ αυτό το στάδιο όπου ο Εαυτός πλημμυριζει το Εγώ, την συνείδηση, είναι πιθανόν να εκδηλωθεί με την παρουσία ενος τεράστιου ανθρώπου που αγκαλιάζει και περικλείει όλο τον κόσμο. Για τον Γιουνγκ η μορφή αυτή του Κοσμικού Ανθρώπου παρουσιάζεται με συμβολικό τρόπο σε όλους τους πολιτισμούς και τις θρησκείες.
Ειναι ο Αδάμ, ο πέρσης Γκαϊομάρτ, ο ινδός Πουρούσα, ο Μεγάλος Ανθρωπος των Νασκαπί, ο Αδάμ Κάδμος των Καββαλιστών. Ο Κοσμικός αυτός άνθρωπος ειναι ο ίδιος ο σκοπός της δημιουργίας και αποκαλύπτεται όταν το Εγώ διαλύεται μεσα στον Εαυτό, που είναι ο σκοπός της πορείας της εξατομίκευσης. Η εξατομίκευση, λοιπόν, για τον Γιουνγκ ειναι μια πραγματική αλχημιστική μετουσίωση της φύσης του ανθρώπου, είναι η επίγνωση της ψυχής πως μόνο αν αποδεχτεί τις ταλαιπωρίες και τις δοκιμασίες, θα μεταμορφωθεί σε καθρέφτη, πάνω στον οποίο θα αντικατοπτρισθούν οι θεϊκές δυνάμεις του Εαυτού, δηλαδή ο Κοσμικός Αρχετυπικός Ανθρωπος.
Η ιδέα, όμως, ενός εσωτερικού ανθρώπου που χρησιμοποιεί την αισθητηριακή αντίληψη ως όργανο απόκτησης εμπειρίας ενυπάρχει σε κάθε μυστικιστικό και φιλοσοφικό σύστημα. Η πορεία προς την εξατομίκευση ειναι αυτό που ονομάζεται βάδισμα στην ατραπό και η ατραπός οδηγεί πίσω στην πνευματική Πηγή, απ’ την οποία προήλθε τούτο το ιερό κομμάτι της ύπαρξης. Ένα παράδειγμα βρίσκουμε στην καββαλιστική φιλοσοφία, καθώς αυτό που ονομάζει ο Γιουνγκ Εαυτό ταυτίζεται με το Νεσαμάχ, το αληθινό εγώ, το οποίο υπερβαίνει και συνάμα περικλείει το Νεφές, το πλήθος δηλαδή των επιθυμιών και των ενστίκτων και το Ρουάχ, το οποίο είναι η προσωπικότητα, το Εγώ του Γιουνγκ, που γνωρίζουμε και αντιλαμβανόμαστε ως εαυτό.
Η ανακάλυψη του Εαυτού, η πορεία προς την εξατομίκευση, η συμφιλίωση με τον animus ή την anima, η μάχη με την σκιά είναι μια διαδικασία δύσκολη και αφεαυτής επώδυνη. Η ίδια η αίσθηση της οδύνης, ωστόσο, είναι μια θυμαπάτη αυτολύπησης που προκύπτει από τη χωριστική εικόνα που έχουμε για τον κόσμο μας. Μοναδικός μας σύμμαχος, λοιπόν, στην πορεία της εξατομίκευσης και τους άθλους που έχουμε να επιτελέσουμε ως προσωπικότητες μέχρι την απορρόφησή μας από τον Εαυτό είναι το χαμόγελο του Βούδα. Με άλλα λόγια, η αντίληψη της ενότητας των κόσμων, το σπάσιμο των φραγμάτων και των ορίων και η συνειδητοποίηση πως στην αφαίρεση και την ενότητα κρύβεται το μυστικό για την αποκάλυψη του Πνευματικού Σπινθήρα που ορίζει την ύπαρξή μας.
Χ.Σ.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Hall J. A., The Jungian Experience: Analysis and Individuation, Inner City, (Toronto 1983)
Jung C. G., Ψυχολογία και Θρησκεία, Ιάμβλιχος, (Αθήνα 2001)
Jaffe, A., Λόγος και Εικόνα, Ιάμβλιχος, (Αθήνα 2003)
Eliade M. Πραγματεία επί της Ιστορίας των Θρησκειών, Χατζηνικολή, (Αθήνα 1990)
Jung E. Ανιμους και Ανιμα, Ιάμβλιχος, (Αθήνα 1998).
